Obrona konieczna jest kontratypem, czyli okolicznością, która wyłącza bezprawność popełnionego czynu. Innymi słowy, w określonych sytuacjach osoba popełniająca przestępstwo lub wykroczenie może uniknąć odpowiedzialności, jeśli działała w ramach obrony koniecznej. Obrona konieczna w sprawie o wykroczenie została uregulowana w art. 15 k.w. Choć jej założenia są podobne, jak w przypadku Kodeksu karnego, regulacja wykroczeniowa jest dużo skromniejsza.
Charakter obrony koniecznej w sprawie o wykroczenie
Zgodnie z art. 15 k.w. nie popełnia wykroczenia, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Oznacza to, że obronę konieczną można zastosować tylko do czynów stanowiących wykroczenie. Przykładowo, jeśli ktoś szczuje psem napastnika, który zamierza go okraść, nie popełnia wykroczenia, ponieważ działa w ramach obrony koniecznej.
Obrona konieczna w sprawie o wykroczenie to uprawnienie, a nie obowiązek osoby odpierającej zamach. Co więcej, obrona ma charakter samoistny, co oznacza, że powołujący się na nią człowiek nie musi najpierw stosować mniej agresywnych metod odpierania zamachu, nie musi także uciekać przed napastnikiem.
Obrona konieczna w sprawie o wykroczenie a zamach
Pierwszym elementem obrony koniecznej jest konieczność wystąpienia zamachu na dobro chronione prawem. Zamach to zachowanie się człowieka naruszające lub zmierzające do naruszenia dóbr chronionych prawem. Wyłącznie człowiek może być źródłem zamachu, przeciwko któremu stosujemy obronę konieczną. Zamach może polegać na działaniu albo na zaniechaniu działania, może być także umyślny lub nieumyślny.
Obrona konieczna służy tylko przeciwko rzeczywistym zamachom, a więc zachowaniom, które są obiektywnie niebezpieczne dla jakiegoś dobra prawnego. Jeśli człowiek broni się przed wymyślonym przez siebie zamachem, jego zachowanie nie może być rozpatrywane w kategoriach obrony koniecznej.
Wreszcie warto pamiętać, że zamach nie musi być wyrażone w dobro człowieka, który stosuje obronę konieczną. Dotyczy wszystkich rodzajów dóbr, niezależnie od tego, komu przysługują.
Bezprawność
Obrona konieczna dotyczy tylko zamachów, które są bezprawne. Jeśli jakieś zachowanie (np. zatrzymanie przez policję, zajęcie ruchomości przez komornika) jest zgodne z obowiązującym prawem, nie możne zwalczać go powołując się na obronę konieczną.
Konsekwencją powyższego jest uznanie, że obrona konieczna nie przysługuje przeciwko czynom, które same korzystają z obrony koniecznej. Te drugie bowiem już są legalne z uwagi na wystąpienie kontratypu.
Nie ma znaczenia, jakie normy łamane są przez napastnika. Obrona będzie przysługiwała przeciwko czynom naruszającym prawo karne, prawo wykroczeń, prawo cywilne przy prawo administracyjne. Z uwagi na konstrukcję zasad współżycia społecznego, czyn z nimi sprzeczny także będzie mieścił się w kategoriach bezprawnego zamachu.
Wreszcie na gruncie szeroko rozumianego prawa karnego warto zaznaczyć, że obrona dotyczy także czynów, które nie są zawinione. Chodzi tutaj głównie o zachowania sprawców niepoczytalnych oraz nieletnich.
Obrona konieczna w sprawie o wykroczenie – bezpośredniość
By zamach mógł zostać odparty przy zastosowaniu obrony koniecznej, musi być bezpośredni. Chodzi tutaj o takie stadium zamachu, w którym istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że przerodzi się on w czyn naruszający dobro chronione prawem. Jeśli mamy do czynienia z czynem rozciągniętym w czasie, prawo do obrony koniecznej trwa tak długo, jak długo naruszane jest dobro prawne.
Zamach kończy się wtedy, gdy:
- napastnik z własnej woli zaniechał swojej działalności;
- napastnikowi trwale uniemożliwiono dalszą działalność.
Odpieranie zamachu
Obronę konieczną można stosować tylko do czynów, które same w sobie stanowią wykroczenia, przy czym chodzi tutaj zarówno o wykroczenia umyślne, jak i nieumyślne. Dopuszczalne są wszystkie formy stadialne (usiłowanie, dokonanie) i zjawiskowe (pomocnictwo, podżeganie, sprawstwo, współsprawstwo). Obrona dotyczy zarówno działania, jak i zaniechania osoby, która się na nią powołuje.
Należy jednak pamiętać, że obrona konieczna zachodzi tylko wtedy, gdy broniący się świadomie odpiera zamach i ma zamiar jego odparcia. Przypadkowe wypełnienia znamion obrony koniecznej nie zapewnia przewidzianej w przepisie ochrony.
Wreszcie obrona przysługuje tylko przeciwko dobrom napastnika. Naruszenie dóbr innych osób może co najwyżej być potraktowane jako stan wyższej konieczności, a i to nie zawsze.
Konieczność obrony
Obrona konieczna to taka obrona, która jest współmierna do ataku, czyli swoją intensywnością odpowiada zamachowi, z jakim spotyka się obrońca. Na współmierność wpływają takie okoliczności jak:
- siła i cechy napastnika oraz ofiary;
- stan upojenia lub odurzenia napastnika;
- liczba napastników w porównaniu z liczbą ofiar;
- wiek uczestników zdarzenia;
- stopień poczytalności uczestników;
- środki użyte do zamachu i środki obrony;
- sposób ataku i obrony.
Sąd Najwyższy podkreślał jednak, że obrona powinna być skuteczna. Większa intensywność obrony względem ataku jest zatem jakby wpisana w istotę obrony koniecznej.
Prowokacja a obrona konieczna w sprawie o wykroczenie
W doktrynie i orzecznictwie trwają spory co do tego, jak interpretować sprowokowaną obronę konieczną. Chodzi o sytuację, w której osoba A prowokuje do ataku osobę B, a gdy osoba B atakuje, osoba A narusza jej dobra prawne powołując się na obronę konieczną.
Jak wskazują prawnicy, nie ma generalnie przepisu, który w takiej sytuacji wyłączałby prawo do obrony koniecznej. Jedyny wyjątek dotyczy sytuacji, gdy osoba A celowo prowokuje osobę B mając zamiar zastosować następnie obronę konieczną. W tym przypadku obrona nie zachodzi, bo prawdziwym zamiarem broniącego się nie jest odparcie zamachu, a naruszenie dóbr napastnika.
Przekroczenie granic obrony koniecznej w sprawie o wykroczenie
Kodeks wykroczeń nie zawiera przepisów, które regulowałyby kwestię przekroczenia granic obrony koniecznej, jak uczyniono to w art. 25 k.k. Wciąż jednak problem przekroczenia tych granic występuje, może do niego dojść poprzez:
- odparcie zamachu w sposób niewspółmierny do zagrożenia;
- odparcie zamachu, który nie jest bezpośredni.
Prawo wykroczeń nie wskazuje, co robić w sytuacji przekroczenia granic obrony koniecznej. W uzasadnieniu projektu Kodeksu wykroczeń wskazano, że w takich sytuacjach sądy powinny traktować to jako okoliczność łagodzący i w miarę potrzeby korzystać z instytucji nadzwyczajnego złagodzenia lub odstąpienia od wymierzenia kary.
Jestem adwokatem od spraw wykroczeń z Piły, Chodzieży, Trzcianki, Wałcza i okolic. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o prawie wykroczeń, zachęcam do sięgnięcia po moje publikacje – przystępne opracowania kodeksów, które ułatwiają szybką i skuteczną naukę – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia oraz Kodeks wykroczeń. Jeśli masz sprawę, w której potrzebujesz pełnomocnika, zapraszam do zakładki kontakt.