W przeciwieństwie do postępowania karnego, w sprawach o wykroczenia rzadziej występuje osoba pokrzywdzona. Wynika to z tego, że wykroczenia często związane są z naruszeniem przepisów porządkowych lub takich, które chronią pewne abstrakcyjne dobra. Nie oznacza to jednak, że pokrzywdzony ma marginalne znaczenie w postępowaniu wykroczeniowym. Podobnie jak w przypadku procesu karnego, osoba, której dobra zostały naruszone czynem zabronionym, może aktywnie uczestniczyć w dochodzeniu sprawiedliwości jako oskarżyciel posiłkowy w sprawach o wykroczenie.
Pokrzywdzony jako oskarżyciel posiłkowy w sprawach o wykroczenie
Przez pokrzywdzonego prawo wykroczeń rozumie podmiot (niezależnie od jego formy prawnej), którego dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone wykroczeniem. Pośrednie naruszenie dobra prawnego nie uprawnia do przyznania statusu pokrzywdzonego.
Dobra prawne to pewne powszechnie przyjęte wartości, które ustawodawca postanowił chronić przepisami karnymi. Każde z wykroczeń opisanych w ustawach chroni jakieś dobro prawne, niektóre więcej niż jedno.
Pokrzywdzony na etapie czynności wyjaśniających nie jest stroną postępowania, ale przysługują mu pewne uprawnienia (np. możliwość zaskarżenia odmowy wszczęcia postępowania czy skorzystania z pomocy pełnomocnika). Gdy dochodzi do etapu sądowego, pokrzywdzony może stać się stroną – wtedy jego status zmienia się na oskarżyciela posiłkowego. By do tego doszło, konieczne jest jednak podjęcie określonych czynności procesowych.
Oskarżyciel posiłkowy uboczny
Oskarżyciel posiłkowy uboczny to podstawowa forma wstąpienia w prawa strony przez pokrzywdzonego do postępowania wykroczeniowego. Zgodnie z art. 26 § 1 k.p.w. oskarżyciel publiczny powinien poinformować ujawnionego pokrzywdzonego o przesłaniu wniosku o ukaranie i pouczyć go o możliwości złożenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Tradycyjnie przyjęło się, że takie pouczenie następuje razem z przesłaniem wniosku, ale teoretycznie może nastąpić później, nawet na etapie odwoławczym.
Pokrzywdzony, który chce występować jako strona przed sądem, powinien złożyć oświadczenie w terminie 7 dni od otrzymania pouczenia opisanego wyżej. Po jego upływie uprawnienie wygasa i nie można składać wniosku o jego przywrócenie, co wynika wprost z art. 26 § 2 k.p.w.
Odesłanie do przepisów Kodeksu postępowania karnego umożliwia sądowi ograniczenie liczby oskarżycieli posiłkowych ubocznych. Jest to dopuszczalne, gdy ograniczenie wynika z konieczności zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Sąd w postanowieniu, które nie jest zaskarżalne, ustala maksymalną liczbę oskarżycieli, po przekroczeniu której kolejni oskarżyciele posiłkowi nie mogą już brać udziału w sprawie. Wyłączony oskarżyciel może jednak przedstawić swoje stanowisko na piśmie w terminie 7 dni od doręczenia postanowienia.
Oskarżyciel posiłkowy konkurencyjny
Kolejny typ oskarżyciela posiłkowego to oskarżyciel konkurencyjny. Jego nazwa wywodzi się z faktu, że w sprawach, gdzie ściganie wykroczenia następuje na żądanie pokrzywdzonego, może on samodzielnie złożyć wniosek o ukaranie, co reguluje art. 27 § 1 k.p.w. Konkuruje on więc niejako z oskarżycielem publicznym.
Wykroczenia ścigane na żądanie opisane w Kodeksie wykroczeń to:
- kradzież lub przywłaszczenie na szkodę osoby najbliższej (art. 119 k.w.);
- kradzież owoców, warzyw lub kwiatów z ogrodu (art. 123 k.w.);
- zniszczenie cudzej rzeczy (art. 124 k.w.);
- kradzież, przywłaszczenie lub zniszczenie rzeczy niemajątkowej (art. 126 k.w.);
- samowolne użycie cudzej rzeczy (art. 127 k.w.);
- wyrządzenie szkód w lesie na szkodę osoby najbliższej (art. 148 k.w.);
- wyrządzenie szkód w ogrodzie (art. 150 k.w.);
- niedozwolony wypas zwierząt (art. 151 k.w.);
- drobne szkody leśne na szkodę osoby najbliższej (art. 153 k.w.);
- szkody na gruncie leśnym lub rolnym na szkodę osoby najbliższej (art. 154 k.w.);
- niszczenie zasiewów, sadzonek lub trawy na szkodę osoby najbliższej (art. 156 k.w.);
- nieopuszczenie cudzego terenu (art. 157 k.w.).
Wykroczenia ścigane na żądanie pokrzywdzonego mogą być także umieszczane w innych aktach prawnych, np. w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji albo w ustawie o świadczeniu usług drogą elektroniczną.
Jeśli po złożeniu wniosku o ukaranie przez samego pokrzywdzonego wniosek taki złoży także oskarżyciel publiczny, oskarżyciel konkurencyjny staje się oskarżycielem ubocznym opisanym w art. 26 § 3 k.p.w.
Zgodnie natomiast z art. 88 k.p.w. pokrzywdzony nie ma prawa złożyć samodzielnie wniosku o ukaranie w sprawach wykroczeń wojskowych. W tym zakresie może jedynie zawiadomić oskarżyciela publicznego o popełnieniu wykroczenia.
Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny
Jeśli dane wykroczenie nie jest ścigane na żądanie pokrzywdzonego, uzyskanie statusu oskarżyciela posiłkowego wymaga spełnienia określonych przesłanek. Zgodnie z art. 27 § 2 k.p.w. pokrzywdzony może samodzielnie złożyć wniosek o ukaranie jako oskarżyciel posiłkowy w sprawach o wykroczenie, jeżeli w ciągu 1 miesiąca od zawiadomienia o wykroczeniu oskarżyciela publicznego:
- pokrzywdzony nie zostanie powiadomiony o złożeniu wniosku o ukaranie
- pokrzywdzony zostanie powiadomiony o tym, że oskarżyciel nie znalazł podstaw do złożenia wniosku o ukaranie.
W tej sytuacji pokrzywdzony, składając oświadczenie, staje się oskarżycielem posiłkowym subsydiarnym, ponieważ działa jakby w zastępstwie oskarżyciela publicznego.
Jeśli oskarżyciel publiczny w terminie 14 dni od otrzymania stosownego zawiadomienia złoży własny wniosek o ukaranie, oskarżyciel posiłkowy konkurencyjny lub subsydiarny staje się oskarżycielem ubocznym.
Odstąpienie oskarżyciela posiłkowego w sprawach o wykroczenia
Odstąpienie oskarżyciela posiłkowego od oskarżenia polega na złożeniu oświadczenia, w którym oskarżyciel stwierdza, że nie popiera już wniosku i nie chce kontynuacji postępowania. Art. 28 k.p.w. różnicuje skutki odstąpienia w zależności od tego, z jaką formą oskarżyciela posiłkowego mamy do czynienia.
W przypadku oskarżyciela posiłkowego konkurencyjnego lub subsydiarnego odstąpienie od oskarżenia powoduje umorzenie postępowania, ponieważ oskarżyciel publiczny nie wyraził wcześniej woli prowadzenia takiego procesu.
Jeśli zaś chodzi o oskarżyciela posiłkowego ubocznego, to jego odstąpienie zgodnie z art. 28 § 2 k.p.w. nie tamuje rozpoznania sprawy. Taki oskarżyciel nie może już jednak ponownie się do sprawy przyłączyć.
Niestawiennictwo oskarżyciela posiłkowego w sprawach o wykroczenia
Zgodnie z art. 29 § 1 k.p.w. niestawiennictwo oskarżyciela posiłkowego nie tamuje toku sprawy, jeśli spełnione są następujące warunki:
- oskarżyciel został prawidłowo zawiadomiony o terminie;
- przepis szczególny nie wprowadza tutaj innego skutku niestawiennictwa.
Takim przepisem szczególnym jest art. 29 § 2 k.p.w., zgodnie z którym niestawiennictwo oskarżyciela posiłkowego konkurencyjnego lub subsydiarnego uważa się za odstąpienie od oskarżenia, ze wszystkimi skutkami opisanymi wyżej. Niestawiennictwo musi być jednak nieusprawiedliwione.
Prawo do korzystania z pełnomocnika
Oskarżyciel posiłkowy w sprawach o wykroczenie, jako strona postępowania, może korzystać z pomocy jednego pełnomocnika – adwokata lub radcy prawnego. Jeśli oskarżycielem jest instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, pełnomocnikiem może być także pracownik tej instytucji albo jej organu nadrzędnego.
Oskarżyciel może ubiegać się o pełnomocnika z urzędu na takich samych zasadach jak obwiniony – opisano je w art. 22 i 23 k.p.w.
Śmierć oskarżyciela posiłkowego w sprawach o wykroczenia
Podobnie jak w przypadku odstąpienia od oskarżenia, śmierć oskarżyciela posiłkowego także wywołuje różne skutki w zależności od tego, do jakiego rodzaju się zaliczał.
Zgodnie z art. 31 § 1 k.p.w. śmierć oskarżyciela posiłkowego konkurencyjnego lub subsydiarnego powoduje zawieszenie postępowania. Osoby najbliższe mogą wstąpić do postępowania w terminie 1 miesiąca od śmierci oskarżyciela. Jeśli termin ten upłynie, proces będzie umorzony.
Śmierć oskarżyciela posiłkowego ubocznego nie tamuje biegu postępowania, a jego osoby najbliższe mogą przystąpić do sprawy na każdym etapie.
Wpływ oskarżyciela posiłkowego na postępowanie wykroczeniowe
Oskarżyciel posiłkowy w sprawach o wykroczenie posiada pewne prawa i obowiązki, ale już sama jego obecność wywiera wpływ na toczące się postępowanie.
Przykładowo, zgodnie z art. 59 § 3 k.p.w. złożenie wniosku o ukaranie przez oskarżyciela posiłkowego powoduje, że oskarżyciel publiczny na początkowym etapie sprawy musi przesłać do sądu cały zebrany przez siebie materiał dowodowy albo oświadczyć, że takiego materiału nie ma.
Dodatkowo może się okazać, że po wszczęciu postępowania konieczne jest wykonanie przez Policję lub inny organ określonych czynności dowodowych (np. dokonanie przeszukania). W takiej sytuacji sąd podejmuje decyzję na posiedzeniu.
Wreszcie sąd będzie musiał powtórzyć czynności dowodowe, jeśli wykonał je na rozprawie, na którą oskarżyciel nie został prawidłowo zawiadomiony, co wynika z art. 71 § 2 k.p.w.
Uprawnienia oskarżyciela posiłkowego w sprawach o wykroczenia
Oskarżyciel posiłkowy posiada szereg uprawnień wynikających z tego, że jest stroną postępowania. Przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia zaliczają do nich prawo do:
- wzięcia udziału w posiedzeniu (art. 33 k.p.w.);
- żądania sprostowania protokołu (art. 37 § 10 k.p.w.);
- zapoznania się z zapisem z rozprawy i otrzymania jego kopii (art. 37b § 1 k.p.w.);
- składania wniosków dowodowych (art. 39 § 1 k.p.w.);
- poinformowania o terminie niektórych posiedzeń (art. 60 § 2 k.p.w.);
- wskazania męża zaufania w sprawie z wyłączeniem jawności (art. 70 § 3 k.p.w.);
- żądania ponownego przeprowadzenia dowodów w razie nieobecności (art. 71 § 2 k.p.w.);
- sprzeciwienia się ograniczeniu postępowania dowodowego (art. 72 § 3 k.p.w.);
- żądania odczytania protokołów na rozprawie (art. 75 § 3 k.p.w. oraz art. 76 § 1 k.p.w.);
- żądania przesłuchania świadka zamiast odczytania protokołu z jego zeznań (art. 75 § 4 k.p.w.);
- żądania przeprowadzenia na rozprawie czynności, których dotyczy notatka urzędowa (art. 76 § 2 k.p.w.);
- zadawania pytań obwinionemu, świadkom i biegłym (art. 77 k.p.w.);
- zabrania końcowego głosu w sprawie (art. 82 k.p.w.);
- wniesienia apelacji od wyroku sądu I instancji (art. 103 § 2 k.p.w.);
- wniesienia zażalenia od postanowienia (art. 103 § 3 k.p.w.);
- wniesienia sprzeciwu od postanowienia lub zarządzenia referendarza (art. 103 § 3b k.p.w.);
- udziału w rozprawie i posiedzeniu sądu odwoławczego (art. 106 § 1 k.p.w.);
- złożenia wniosku o wznowienie postępowania (art. 113 § 1 k.p.w.).
Jeśli zaś chodzi o szczególne uprawnienia przysługujące oskarżycielowi posiłkowemu, to może on:
- samodzielnie wnieść wniosek o ukaranie (art. 27 § 1 i § 2 k.p.w. );
- odstąpić od oskarżenia (art. 28 k.p.w.);
- korzystać z pomocy pełnomocnika (art. 30 k.p.w.);
- zgłosić sprzeciw wobec chęci skazania obwinionego bez rozprawy (art. 63 § 3 i art. 64 § 2 k.p.w.).
Obowiązki oskarżyciela posiłkowego
Oprócz ogólnych obowiązków wynikających z tego, że oskarżyciel posiłkowy może być jednocześnie świadkiem w sprawie, powinien on także:
- powiadamiać sąd o zmianie miejsca zamieszkania (art. 67 § 4 k.p.w.);
- podać adres dla doręczeń w czasie pobytu za granicą (art. 67 § 4 k.p.w.);
- stawić się na rozprawie, gdy sąd uzna jego obecność za obowiązkową (art. 106 § 1 k.p.w.).
Koszty postępowania wykroczeniowego z udziałem oskarżyciela posiłkowego
Zgodnie z ogólną zasadą koszty postępowania w jego trakcie ponosi Skarb Państwa, za wyjątkiem wynagrodzenia ustanowionego przez oskarżyciela posiłkowego pełnomocnika (art. 117 § 1 i 2 k.p.w.).
Jeśli obwiniony zostanie skazany za zarzucane mu wykroczenie, ma obowiązek zwrócić oskarżycielowi posiłkowemu poniesione przez niego wydatki.
W razie wydania wyroku uniewinniającego lub umorzenia postępowania:
- jeśli wniosek o ukaranie złożył oskarżyciel publiczny, koszty ponosi Skarb Państwa, ale oskarżyciel posiłkowy nie otrzymuje zwrotu za pełnomocnika;
- jeśli wniosek o ukaranie złożył oskarżyciel posiłkowy, koszty ponosi oskarżyciel posiłkowy, chyba że postępowanie umorzono na skutek jego śmierci.
Jestem adwokatem od spraw wykroczeń z Piły, Chodzieży, Trzcianki, Wałcza i okolic. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o prawie wykroczeń, zachęcam do sięgnięcia po moje publikacje – przystępne opracowania kodeksów, które ułatwiają szybką i skuteczną naukę – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia oraz Kodeks wykroczeń. Jeśli masz sprawę, w której potrzebujesz pełnomocnika, zapraszam do zakładki kontakt.